iTataqomaki

E kurabuitaki na kena sega ni vakilai na rawarawa ni kena soli na nomu itukutuku vakaitaukei ena initaneti, vakabibi ena totolo ni imeli livaliva, ena vanua ni veikilai ni veimaliwai se ena mataveilawa ni kabani ka kerea tiko eso na itukutuku e sega ni gadrevi me caka bisinisi vata kei iko.

Me kena ikuri, eso na isoqosoqo e tiko vei ira eso na itukutuku me baleti iko ka rawa kina mo cakacaka vata kei ira. Oqo e okati kina na tabacakacaka ni matanitu, isoqosoqo ni veika vakailavo me vaka na baqe, soqosoqo ni tara vale kei na kabani ni inisua, na dauveiqaravi ena tikobulabula, dau volivolitaki umauma … e sega ni vakaiyalayala na kena levu.

Na Dredre Namaki

• iVakatakilakila butakoci
• Vola ni veivakarerei/Veisagai
• Veivakalolovirataki ni bula
• Volivolitaki kei na maketetaki ivoli sega ni kerei.
• Era vakayagataka na tamata na nomu veiqaravi kei na veitosoyaki mera vakacacani iko
• Era vakayagataka na itaukei ni cakacaka na itukutuku me vakabobulataki iko kina
• Na veitaratara ni veimaliwai ka vakayagataki na nomu itukutuku me baleta na inaki tale eso ka sega ni baleta na lewai ni nomu akaude, me vaka ni volitaki ki na isoqosoqo tale eso
• Na veitaratara ni veimaliwai e sotava e dua na itukutuku kabasu, ka qai soli kina na nomu itukutuku vakaitaukei

E rawa vakacava me vakailoataki na nomu itataqomaki

• Na imeli livaliva lavetaki kei na mataveilawa e rawa ni yadravi mai vei na nomu itaukei ni cakacaka kei na nomu ISP.
• Na nomu itukutuku ni tamata yadua e vakayagataki ena veitaratara ni veimaliwai me baleta na nodra inaki, se ko ira ena ikatolu ni ilawalawa.
• Ena butakoci ni ivakatakilakila -na vanua e vakauqeti iko kina e dua na imeli livaliva ni waigaga vakatabui mo caliditaka na isema ki na dua na mataveilawa ni lawaki ka na kumuna vata na nomu itukutuku vakaitaukei se veika vakailavo.
• Ena vishing (vakalekaleka ni ‘domo phishing’), na vanua e lawakicataki iko kina ena talevoni se dua na tamata, ka kaya mo kumuna vata na nomu itukutuku vakaitaukei se veika vakailavo.
• Vakayagataka na WiFi sega ni taqomaki ena veitaratara – e vale kei na vale ni volavola ni ko veitosoyaki tu.
• Vakayagataka na isema sega ni lavetaki me baleta na veitaratara bibi (me kena ivakaraitaki e sega ni vakayagataka e dua na VPN me semati ki na vale ni volavola).
• Sega ni vakayagataki na mataveilawa taqomaki ni veiqaravi se caka na sausaumi ena initaneti, okati kina ko ira era volivoli.
• Sega ni vakayagataka na vosanicuru kaukauwa, sega ni dau veisautaka na vosanicuru, sega ni vakayagataki na vosanicuru se vakatakilai ni vosanicuru vei ira na tamata tale eso.
• Sega ni vakayagataki e dua na imeli livaliva taqomaki se akaude ni webmail.
• Vakayagataka e dua na akaude ni imeli livaliva ni cakacaka me baleta na meli livaliva vakaitaukei.
• Mo curu tu ga ki na dua na mataveilawa se imeli livaliva ni sa na vakayagataki tiko na kompiuta/talevoni/tebeleti ena dua tale na vanua.
• Ena spyware kei na viruses, okati kina ko ira era curuma na nomu itabataba mo vakadeitaka kina na nomu cakacaka ena initaneti.
• Mai na itabataba vakayago ka sa kabi vata kei na keveli piano livaliva.
• Sega ni maroroi vakavinaka na itukutuku ni tamata yadua se veika vakailavo.
• Sega ni shredding tawa gadrevi na itukutuku ni tamata yadua se veika vakailavo.
•  Ni da sa curuma yani na nodra yalodei na tamata, vakarawarawa sara.

Maroroya na nomu itataqomaki

• Vakadeitaka ni sa dau mana ka vakavoui na antivirus/antispyware ni komupiuta.
• Ena dua na vanua raraba se cakacaka, raica na nomu komupiuta me baleta e dua na misini lailai duatani e rawa ni cobari tu kina, vakabibi ena keveli piano livaliva.
• Vakayagataka na mataveilawa taqomaki ni volivoli se veiqaravi ena initaneti.
• Curu tani mai na mataveilawa taqomaki ni ko sa vakacavara na nomu cakacaka baleta ni sa sogoti na katubaleka ena sega beka ni rawa ni ko curu tani mai na vanua ko ya.
• Vakayagataka na vosanicuru kaukauwa, veisautaka na nomu vosanicuru ka kakua ni vakatakila kivei ira tale eso na tamata.
• Kakua ni vakayagataka e dua na itikotiko ni imeli livaliva ni cakacaka me baleta na kena vakayagataki yadudua. Ia, me dua ga na imeli livaliva vakaitaukei me baleta na bisinisi vakaitaukei.
• Raica me sa taqomaki vinaka tu na nomu WiFi ni valenivolavola.
• Sa taqomaki vinaka tu na ivolatukutuku ni tamata yadua kei na veika vakailavo.
• Kaliraka na itukutuku tawa gadrevi ni tamata yadua se veika vakailavo.
• Mo qarauna ko cei ko dolava kina na itukutuku vakaitaukei.
• Wilika na ivakarau kei na ituvatuva ni itukutuku raraba e so me laurai kina na sala e rawa ni ra vakayagataka kina na nomu itukutuku. Nanuma tiko, ni na rairai bulu ko koya ena ‘kena tabaki ena matanivola lailai’.
• Ena veivanua e rawa kina, levea na vakayagataki ni yacamu dina ena initaneti.
• Mo qarauna se ko cei e tovolea tiko me vakaitokanitaki iko ena Initaneti okati kina na imeli livaliva kei na veitaratara ni veimaliwai/vanua ni veigadivi.
• Mo qarauna na itukutuku ni tamata yadua ena mataveilawa ni cakacaka se tamata yadua.
• Vakayagataka e dua na akaude ni cacawale, ka sega ni webmail me baleta na mataveilawa ka gadrevi kina e dua na itikotiko ni imeli livaliva me volai na yaca.
• Vakamatatataka na idusidusi matata vei ira na gone, na gauna kei na sala e rawa ni ra vakatakila kina na itukutuku eso.